Идеализм - философиялық ойдың даму бағыттарының бірі. Бұл ағын бастапқыда біркелкі болмады. Философиялық көзқарастардың қалыптасуы барысында екі дербес сала қалыптасты - субъективті және объективті идеализм. Біріншісі адам сезімдерін алдыңғы қатарға шығарды, оларды шындықтың көзі деп жариялады. Ал объективті идеализм өкілдері құдайлық қағиданы, рухты немесе әлемдік сананы бәрінің негізгі принципі деп санады.
Объективті идеализмнің тууы
Әр түрлі объективті идеализм мектептерінің өкілдері шындықтың пайда болуы мен дамуының әр түрлі себептерін көрсетті. Діни философтар әлемді орталыққа Құдайды немесе құдайлық қағиданы қойды. Әлем деп аталатын басқа ойшылдар бәрінің басты себебі болады. Өзінің идеализм теориясын дәйекті және толық дамытқан неміс философы Гегель шындықтың негізгі принципі абсолютті рух деп санады.
Объективті идеализмнің бастауын грек философтары Пифагор мен Платон қалаған. Олар және олардың тікелей ізбасарлары материалдық әлемнің бар екенін жоққа шығарған жоқ, бірақ ол идеалды әлемнің принциптері мен заңдарына бағынады деп сенді. Материалдық, объективтік шындық идеалдың барлық аймағында болған процестердің көрінісі деп жарияланды. Заттардың алуан түрлілігі идеалды бастау арқылы жасалады деп Платон сенді. Заттар мен дене формалары өтпелі, олар пайда болады және жойылады. Тек идея өзгеріссіз, мәңгілік және өзгеріссіз қалады.
Объективті идеализм ежелгі үндістердің діни-философиялық көзқарастарында да ұсынылған. Шығыс философтары материяны тек перде деп санады, оның астында құдайлық қағида жасырылған. Бұл көзқарастар үнділердің, атап айтқанда, Упанишадтардың діни кітаптарында айқын және қиял түрінде көрінеді.
Объективті идеализмді одан әрі дамыту
Көп ұзамай объективті идеализм тұжырымдамаларын еуропалық философтар Лейбниц, Шеллинг және Гегель дамытты. Атап айтқанда, Шеллинг өз жұмыстарында әлемде болып жатқан процестерді динамикада қарастыра отырып, жаратылыстану ғылымдарының мәліметтеріне сүйенді. Бірақ, объективті идеализмнің жақтаушысы бола отырып, философ барлық материяны рухани етуге тырысты.
Немістің ұлы ойшылы Гегель идеализмнің дамуына ғана емес, сонымен қатар диалектикалық әдістің қалыптасуына да айтарлықтай үлес қосты. Гегель философтың Құдайдың орнына қойған абсолюттік рухты материяға қатысты бастапқы деп мойындады. Ойшыл материяға екінші рольді тағайындады, оны болмыстың идеалды формаларына бағындырды.
Объективті идеализм позициясы Гегельдің «Табиғат философиясы» және «Логика ғылымы» еңбектерінде айқын көрініс тапты. Ойшыл абсолютті рухты құдайлық принциптің барлық атрибуттарымен қамтамасыз етеді, оған шексіз даму қасиетін де береді. Рухтың даму заңдылықтарын сипаттай отырып, Гегель қайшылық тұжырымдамасына сүйенді, ол өзінің тұжырымдамасында идеалды принципті дамытудың қозғаушы күші түрінде болды.
