«Бейтарап сулар» термині мемлекеттер шекарасынан тыс орналасқан су объектілерін білдіреді. Бұл мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер, жер асты сулары және тіпті батпақтар болуы мүмкін.
Елдер аумағынан тыс жерлерде орналасқан теңіздер мен мұхиттарды «ашық теңіз» деп те атайды. Бейтарап суда жүзетін кемелер оларға жалауы орнатылған елдің заңдарына сәйкес келеді. Егер кеме қарақшылық сияқты қылмыстық әрекеттерге қатысты болса, онда кез-келген ел араласып, юрисдикцияны жүзеге асыра алады.
«Бейтарап сулар» ұғымы қайдан пайда болды?
Заң тұрғысынан «бейтарап сулар» ұғымы өзінің пайда болуына голландиялық адвокат Гроцийге қарыздар. 1609 жылы оның жұмысы «Еркін теңіз» деген атпен жарық көрді. 17 ғасырдың басында бірнеше елдер, соның ішінде Португалия мен Испания барлық теңіздер мен мұхиттарға толықтай бақылау жасауды талап ете бастағанда, голландтар бүлік шығарды, өйткені бұл олардың көптеген шетелдік порттармен сауда жасау мүмкіндігін тоқтатады.
Халықаралық құқықтың ізашары Гроций ашық теңізде жүзу құқығын қорғады. Ол теңіздердің аумағы барлығына тегін, кемелер бір порттан екінші портқа еркін жүзе алады деп талап етті.
Гроций өз мәлімдемелерінде Рим заңдары мен Азия мен Африкадағы теңіз навигациясының әдет-ғұрыптарына сүйенді.
Ашық теңіз шекаралары
Теңізде еркін қозғалу жағалауға дейін жетуі керек деген ой ешқашан жүзеге аспады. Ішкі сулар қаншалықты алысқа тарауы керек деген сұрақ көптеген қайшылықтарды тудырды. Контрабанда мен әскери шабуылдардың қаупі теңіздермен және мұхиттармен шекаралас елдерді өз жағаларында орналасқан суларға құқықты талап етуге мәжбүр етті.
18 ғасырдың басында елдің ішкі сулары үш мильге тең қашықтық деп саналды. Бұл зеңбіректің дистанциясы еді.
1982 жылы БҰҰ-ның теңіз құқығы туралы конвенциясы қабылданды - қазіргі жағдайды растайтын құжат. Осы конвенцияға сәйкес әр елдің өзі ішкі сулардың енін анықтайды. Көптеген елдер бұл аумақты 12 мильге (22,2 км) дейін кеңейтті. Әдетте оны «іргелес аймақ» деп атайды. 30 штат бірдей енін 3 миль сақтап қалды.
Конвенция сонымен қатар эксклюзивті экономикалық аймаққа құқық алу мүмкіндігін қарастырады. Бұл 200 мильдік (370,4 км) теңіз аймағы, оның шегінде мемлекет геологиялық барлау жұмыстарын жүргізе алады және теңіз ресурстарын пайдалануға рұқсат алады. Сонымен қатар, басқа мемлекеттердің кемелері осындай аумақтың ішінде еркін жүзе алады. Барлық елдер эксклюзивті экономикалық аймаққа иелік ете бермейді.
Сонымен қатар «іргелес аймақ» деген ұғым бар. Оның ені - 24 миль (44,4 км). Осы аймақ шегінде мемлекет кемені тоқтатуға және тексеруді ұйымдастыруға, сондай-ақ қажет болған жағдайда, яғни осы елдің заңдары бұзылған жағдайда юрисдикцияны жүзеге асыруға құқылы. Жоғарыда аталған шекаралардан тыс орналасқан су айдындары «ашық теңіз» болып саналады. Оларды «бейтарап сулар» деп те атайды.
