Онсыз өмір сүру әлдеқайда оңай болар еді. Ар-ұждан - бұл адамның қоғамдағы моральдық принциптерге негізделген басқа адамдар алдындағы жауапкершілігін бағалау қабілеті.
Ар-ұят адамгершілік категорияларының ішінде бірінші орында екені сөзсіз. Бұл ең жұмбақ моральдық категория. Ол қоғам жүктеген этикалық ерекшеліктердің сыртқы көрінісі болып қана қоймай, адамның ішкі қажеттілігіне айналғанда ғана құнды.
Ежелгі заманнан бері адам ар-ождан құбылысының түсіндірмесін табуға тырысты. Ол зерттеуге жатпайтын туа біткен қасиет деп саналды, тіпті адамға рақым ретінде немесе кейбір оқиғалардың нәтижесінде түсетін құдай сәулесі.
Адамның бойында ар-ұжданның болуы, оның дүниеге деген сезімтал қатынасынсыз мүмкін емес. Сонымен қатар, ар-ұждан негізгі моральдық категория ретіндегі ұғым жақсылық пен жамандық ұғымына іргелес. Адам «ненің жақсы, ненің жаман» деген анықтамасын басшылыққа алады. Егер ол соған қарамастан «жақсы-жаман» белгісінен ауытқып, кейбір әрекеттерді жасаса, онда оның ар-ұжданы оны азаптай бастайды. Осылайша, ар-ұждан ұғымы тәжірибесіз мүмкін емес. Гегель ар-ожданды «жақсы жолды жарықтандыратын адамгершілік шам» деп атады.
Ар-ожданның құпиясы оның саналы санатқа ғана емес, бейсаналыққа жататындығында. Кейде адам моральдық принциптерден алыстағысы, бас тартқысы келеді, бірақ оның ар-ұжданы оған кедергі жасайды, яғни бұл моральдық-этикалық категорияны көбіне ақыл басқара алмайды. Психологтардың пікірінше, әр адамның бойында ұждан дамымаған. Бұл бай ішкі әлемімен, салыстырмалы бостандығымен, жанашырлық пен жанашырлықпен, жоғары талап деңгейімен қамтамасыз етілген адамдарға тән. Мұнсыз ар-ожданның адамгершілік категориясы ретінде қалыптасуы мүмкін емес.
Әлемдік этикада ар-ұжданның әр түрлі анықтамалары бар. Хайдеггердің пікірінше, ар-ұят - бостандыққа шақыру. Бұл адамды «ештеңе» категориясына сүйене отырып, жоғалған әлемнен нақты әлемге оралуға мәжбүр етеді. Әлемді және адамды тұтастай өзгерту үшін ар-ұятты қалыптастыру керек деп санайтын қазақстандық ғалым Шәкәрімнің ар-ожданына қызықты көзқарас. Мұны жас кезінен бастап және бүкіл өмір бойы жасау керек, сонда адам өзінің жаман жақтарын көре алады. Оларды жүзеге асыра отырып, ол жақсы бола алады.
Сонымен, ар-ұят - адамның өзіне және қоғам алдындағы моральдық жауапкершілігін анықтайтын этиканың маңызды категориясы. Ол адамның рационалды және эмоционалды компоненттерін біріктіреді. Егер қандай-да бір іс-әрекет адамның бойында дисгармонияны тудырса, ұят болса, ар-ұждан оның бойында бар, бұл жақсы деп айтуға болады.
