Орыс тіліндегі көптеген фразеологиялық бірліктердің негізін мақал-мәтелдер құрайды. Сонымен, «үйректің арқасынан аққан судай» деген тұрақты сөз тіркестері ауызша халық шығармашылығынан шыққан, дегенмен оның логикалық негіздемесі мен түсіндірмесі бар.
Нұсқаулық
1-қадам
«Үйректің арқасындағы судай» өрнектің шығу тегі. «Үйректің арқасындағы судай» деген сөз әртүрлі ауруларды емдеу үшін қолданылған ескі қастандықтан шыққан деген пікір бар. Ауыл емшілері, көбіне сиқыршылар су тасып, оған көмір тастады, содан кейін олар науқас адамның үстіне «үйректің арқасындағы су сияқты, одан жіңішке (адамның атын оқыды)» деген сөздермен су құйды. « Көбінесе, ата-аналар балаларын жуындырып отырып, бірде-бір шабуыл балаға жабысып қалмас үшін бұл мақал-мәтелді қайталайды. Сонымен бірге «жіңішке» үйлесімділіктің синонимі емес, ол жай ауру, ауруды білдіреді. Бір қызығы, Ресейдің кейбір аймақтарында «қаз» сөзінің орнына «гоголь» қолданылған, дегенмен іс жүзінде бұл басқа су құстарының атауы - сүңгуір үйрек. Бірақ бұл жағдайда жалпылау халық мақалының мағынасын өзгертпейді.
2-қадам
Фразеологиялық бірліктің мағынасы «үйректің арқасындағы судай». Уақыт өте келе, халықтық қастандықтың екінші бөлігі ұмытылып кетті, ал енді «үйректің арқасынан аққан судай» фразеологизмдер қандай әрекет жасаса да бәрінен тез және нәтижесіз құтылатын адамға қатысты қолданылады. Мұндай ұсыныстар жағымсыз мағынаға ие, адамға жағымсыз қатынасты атап көрсетеді. Алайда кейде «үйректің арқасындағы судай» деген сөйлем біреуді қиындықтар мен қиыншылықтарға душар етпесе, адам сынақтан өтпеген сияқты қолданылады.
3-қадам
Қаздар мен су. Су тек қаздардан ғана емес, үйректер мен аққулар сияқты басқа суда жүзетін құстардан да оңай ағатынын атап өткен жөн. Мәселе мынада: барлық құстарда коксиді безі болады (оны орналасқан жерінде құйрық безі деп те атайды). Ол сыртқа шығарылатын және дененің бүкіл бетіне таралатын ерекше құпияны шығарады. Суда жүзетін құстарда бұл без ерекше дамыған, ал бөлінген майлы зат қауырсындарды сіңіріп, оларды ылғалдан сақтайды. Сондықтан қаздың судан шығып, оны шаңдандыруы жеткілікті, ол қайтадан толығымен құрғайды.
4-қадам
Орыс әдебиетіндегі «үйректің арқасынан аққан судай» өрнек. Халық фразеологиясында қаз ақымақтық пен қыңырлықты бейнелейді, бұл құс мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. «Үйрек арқасынан аққан судай» өрнегі орыс әдебиетінде, әсіресе халық әдебиеті мен даналығына тартылған авторлардың еңбектерінде жиі кездеседі. Сонымен, Иван Сергеевич Тургенев оны «Асыл ұя» романында, ал Лев Николаевич Толстой «Азаппен жүру» трилогиясында пайдаланды. Сондай-ақ, фразеологиялық бірліктер Николай Васильевич Гогольдің «Неке» пьесасында қолданылады.
