Парламенттік республика - бұл биліктің көп бөлігі президентке емес, парламентке тиесілі мемлекеттің республикалық құрылымының бір түрі. Қазіргі үкімет президенттік республикадан айырмашылығы, сайланған парламенттің алдында есеп береді.
Үкіметті құру өкілеттіктерін кім басқарады?
Мемлекеттік басқарудың бұл түрінде атқарушы билік парламенттік сайлауда көп дауысқа ие болған партиялардың жеке депутаттарынан құрылады.
Мұндай үкімет парламенттің өкілдері, дәлірек айтсақ, оның көпшілігі қолдаған жағдайда ғана билікте қала алады. Үкімет тарапынан сенім жоғалған жағдайда, оны шешудің екі әдісі бар - не үкіметтің отставкасы, не үкіметтің өтініші бойынша мемлекет басшысы бастамашы болған парламентті тарату. Бұл жағдайда жаңа парламенттік сайлау тағайындалады.
Мұндай басқару жүйесі экономикасы өзін-өзі реттейтін дамыған елдер үшін типтік болып саналады. Мысалы, Италия, Түркия, Германия мен Израиль үшін, басқа мемлекеттер үшін.
Бұл елдердің тұрғындары әдетте жекелеген кандидаттарға емес, белгілі бір партиялардың сайлаушыларының тізімдері үшін дауыс береді.
Парламенттік республикадағы негізгі билік органының өкілеттіктері
Қолданыстағы заңнамадан басқа, осындай мемлекеттік басқару жүйесімен бірге парламент елдің бүкіл үкіметін де басқарады. Ол сондай-ақ толық дерлік қаржылық күшке ие, өйткені мемлекеттік бюджетті әзірлейтін және бекітетін парламент мүшелері.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының мүмкін жолдары мен ішкі және сыртқы саясат курстарын да анықтайтын парламент. Яғни, ол «қолында» ең маңызды мемлекеттік билікті ұстайды.
Парламенттік республикадағы мемлекет басшысы - ол кім және ол қандай өкілеттіктерге ие?
Қазіргі президентті тек парламент мүшелері немесе олар құрған жұмыс тобы (алқа) сайлайды.
Бұл қағидат мемлекеттің атқарушы билігіне парламенттік бақылаудың негізгі жүйесі болып табылады.
Яғни, ресми түрде президент - мемлекет басшысы, бірақ үкіметтің басшысы емес. Ол қазіргі премьер-министрді тағайындай алады, бірақ тек парламентте ұсынылған немесе парламенттік көпшілікке ие фракциялардың басшылары арасынан.
Президент заңдарды жариялай алмайды, жарлықтар шығара алмайды, атқарушы билік өкілдерін марапаттайды, сотталғандарға рақымшылық жасайды, өкілдік функциялары бар, министрлер кабинетінің құрамын бекітеді, сондай-ақ ол шақырылғаннан кейін парламенттің бірінші сессиясын ашуға құқылы емес.
Мысалы, Италияда президенттік сайлауға елдің әр аймағынан үш сайланған өкіл қатысады. Ал Германия Федеративті Республикасында қазіргі президентті Германия мемлекеттерінің өкілдері сайлайтын Бундестаг мүшелерінен тұратын Федералдық Жиналыс сайлайды.
